Op 10 oktober 2014 stuurde mr. R. Küçükünal naar (toen) 403 gemeenten in Nederland een WOB-verzoek (genaamd Project 403) om opgehelderd te krijgen hoeveel grensoverschrijdende onderzoeken worden verrichten in Turkije. Dit project is uniek. Niet eerder zijn gemeenten op zo een grootschalig niveau benaderd met een informatieverzoek. Dit onderzoek heeft veel waardevolle informatie opgeleverd.

Meer dan de helft van de gemeenten houdt zich op de een of andere manier bezig met dit soort onderzoeken.  De meeste gemeenten schakelen hiervoor het Internationaal Bureau Fraudeonderzoeken (IBF) in. Dit zijn ambtenaren werkzaam bij het Sociaal Attaché bij de Nederlandse Ambassade in Turkije, Marokko of Suriname (of ieder ander land).

Het inschakelen van het IBF kan geschieden na een individueel signaal (bijv. een anonieme tip) of nadat projectmatig een bepaalde groep bijstandsgerechtigden op basis van hun etnische achtergrond worden geselecteerd.

Een andere bedenkelijke werkwijze betreft het inschakelen van private onderzoeksbureau’s. De Centrale Raad van Beroep heeft in een aantal zaken van mr. R. Küçükünal uitgemaakt dat zulke onderzoeken in strijd zijn met het Verdragenrecht. Deze private bureau’s zijn gespecialiseerd in grensoverschrijdende onderzoeken in 1 specifiek land, namelijk Turkije. Door het onderzoek uitsluitend toe te spitsen op bijstandsgerechtigden met de Turkse nationaliteit ontstaat er een schending van artikel 8 EVRM. Er vindt namelijk een direct onderscheid naar etniciteit plaats. Dit verbod heeft ertoe geleid dat deze onderzoeken als onrechtmatig zijn bestempeld. 

Zie hiervoor: gemeente Almelo en gemeente Tilburg

De Centrale Raad van Beroep heeft als volgt geoordeeld:

Dit leidt tot de conclusie dat het college, door het onderzoek te beperken tot bijstandsgerechtigden met de Turkse nationaliteit, waaronder appellanten, heeft gehandeld in strijd met het discriminatieverbod. Hieruit volgt dat de in 4.2 opgenomen beroepsgrond slaagt. Dit betekent dat de bevindingen uit het in Turkije verrichte onderzoek niet als bewijs aan de besluitvorming ten grondslag mogen worden gelegd. Aangezien het vervolgonderzoek van de handhavingsspecialist, in de vorm van een gesprek met appellant op 2 oktober 2014, uitsluitend een vervolg is op en onlosmakelijk is verweven met de bevindingen van het onrechtmatige onderzoek naar vermogen van appellanten in Turkije, mogen ook de bevindingen uit dat nader onderzoek niet als bewijs aan de besluitvorming ten grondslag worden gelegd. 

Het voeren van procedures vindt altijd plaats binnen het spanningsveld tussen waarheidsvinding en rechtsbescherming. De gemeente stelt zich op het standpunt dat de inlichtingenplicht (artikel 17 Participatiewet) is geschonden. De burger op zijn buurt stelt zich op het standpunt dat de overheid bij het verrichten van onderzoek bepaalde fundamentele rechtsbeginselen heeft geschonden (denk aan schending van recht op privacy, onrechtmatig verkrijgen van bewijs)

Nederland telt ongeveer 40.000 gepensioneerden die een Aanvullende Inkomensvoorziening Ouderen (AIO) ontvangen. Het ouderdomspensioen (de AOW) kent geen inkomens- of vermogenstoets. De AIO-aanvulling is in feite bijstand en kent wel een dergelijke toets. Via het koppelingsartikel artikel 47a Participatiewet (Pw) wordt de Pw van toepassing verklaard op gepensioneerden die een AIO ontvangen.

Van de 40.000 AIO’ers in Nederland ontvangen 4500 Turkse en 1500 Marokkaanse gepensioneerden een AIO-aanvulling. Sinds enkele jaren voert de SVB projectmatig onderzoek uit naar deze groep AIO-gerechtigden. Hiervoor gebruikt de SVB de diensten van het IBF. Alhoewel de bestendige lijn in de jurisprudentie nu is dat een direct onderscheid naar etniciteit ontoelaatbaar is, stelt de SVB zich op het standpunt dat zij sedert 2013 tot 2019 onderzoek doet naar alle AIO-gerechtigden. De praktijk wijst uit dat dit een discutabel standpunt is. De jurisprudentie kent nagenoeg geen gevallen van projectmatig onderzoek naar Surinamers en al helemaal niet naar AIO-gerechtigden met een autochtone achtergrond (de in Nederland geboren autochtone Nederlander).

Binnen deze procedures wordt de werkwijze van de SVB kritisch onder de loep genomen. Dit geschiedt al vanaf het moment dat de medewerkers van de SVB in Nederland een huisbezoek afleggen bij de mensen thuis en de AIO-gerechtigden verplichten hun TC-Kimlik  en/of CIN-nummer af te geven. Bij zulke huisbezoeken dient de SVB zich te houden aan het beginsel van ‘informed consent’. Regelmatig gaat het in deze fase al fout.

Vervolgens worden de stappen binnen het grensoverschrijdend onderzoek in het buitenland bekeken. Medewerkers van de ambassade bezoeken kadasters, verrichten veldwerk en benaderen hiervoor makelaars en overheidsfunctionarissen. Ook in het buitenland worden huisbezoeken afgelegd. Door toedoen van mr. R. Küçükünal is ook in de jurisprudentie nu uitdrukkelijk bepaald dat het huisbezoek in het buitenland dien te voldoen aan de vereisten van ‘informed consent’. Tot slot wordt de wijze waarop in het buitenland het bewijs is verkregen kritisch gewogen.